Hướng dẫn người khuyết tật và gia đình về Phục hồi chức năng dựa vào cộng đồng (phần 1)

Chỉ đạo biên soạn 

TS. Nguyễn Thị Xuyên               Thứ trưởng Bộ Y tế

TS. Trần Quý Tường                  Cục Quản lý khám chữa bệnh - Bộ Y tế

Với sự tham gia của Ủy ban Y tế Hà Lan - Việt Nam

Các từ viết tắt

CTV:	Cộng tác viên
JICA:	Cơ quan Hợp tác Quốc tế Nhật Bản
MCNV:	Ủy ban Y tế Hà Lan - Việt Nam
NKT:	Người khuyết tật
NKT/TKT:	Người khuyết tật/ Trẻ khuyết tật
PHCN:	Phục hồi chức năng
PHCNDVCĐ:	Phục hồi chức năng dựa vào cộng đồng
TKT:	Trẻ khuyết tật
UBND:	Ủy ban nhân dân
UNDP:	Chương trình phát triển Liên Hợp Quốc
UNICEF:	Quỹ Nhi đồng Liên Hợp Quốc
USAID:	Cơ quan phát triển Quốc tế Hoa Kỳ

Hướng dẫn người khuyết tật và gia đình về Phục hồi chức năng dựa vào cộng đồng 7

–Thông tin về PHCNDVCĐ ở Việt Nam, giúp cho người đọc hiểu được một cách cơ bản về sự cần thiết, bản chất và sự phát triển của chương trình PHNCDVCĐ ở Việt Nam, việc thực hiện chương trình và những lợi ích mà NKT có được khi tham gia chương trình.

Chương I: Giới thiệu chung về khuyết tật và PHCNDVCĐ

1.        Giới thiệu về khuyết tật

Môi trường xã hội: sự quan tâm của gia đình, của mọi người trong cộng đồng đối với NKT.

Nhận thức, thái độ của NKT: Bản thân NKT không vượt qua được các rào cản của bản thân, gia đình và xã hội.

Một người được gọi là khuyết tật khi họ bị giảm chức năng và hạn chế sự tham gia các hoạt động xã hội, là kết quả của sự kết hợp tình trạng cá nhân như bệnh tật, chấn thương hoặc các rối loạn chức năng với các yếu tố môi trường cản trở.

Đa khuyết tật: một ngưòi có từ 2 dạng khuyết tật trở lên như bại não ở trẻ em,liệt nửa người do tai biến mạch máu não ở người lớn, nhiễm độc Dioxin ...

1.3. Nguyên nhân gây khuyết tật và biện pháp phòng ngừa

TT		Nguyên nhân thường gặp		Biện pháp phòng ngừa
1		Các bệnh nhiễm trùng		Vệ sinh sạch sẽ môi trường, cung cấp nguồn nước sạch, xử
				lý rác thải đúng quy định, giáo dục sức khoẻ, tiêm chủng
				đầy đủ, đề phòng các bệnh nhiễm trùng.
2		Suy dinh dưỡng		Trẻ em được bú sữa mẹ đầy đủ, chế độ dinh dưỡng đảm
				bảo đầy đủ, tăng cường kiến thức dinh dưỡng, kiểm soát
				các bệnh đường ruột và tiêu chảy.
3		Tai nạn giao thông		Tuyên truyền giáo dục chấp hành luật lệ giao thông, nâng
				cấp sửa chữa mở rộng đường sá, xe cộ an toàn.
4		Tai nạn lao động		Chấp hành an toàn lao động, nâng cao điều kiện làm viêc.
				Mọi người phải chú ý khi làm việc.
5		Tai nạn trong sinh hoạt tại		Sắp xếp mọi thứ trong nhà ngăn nắp đề phòng tai nạn,
		gia đình		phòng cháy, an toàn khi sử dụng điện, bình gas, nước sôi...
6		Sử dụng các chất gây nghiện,		Tuyên truyền nâng cao nhận thức trong cộng đồng về tác
		sử dụng rượu quá mức		hại của các chất gây nghiện. Thi hành luật pháp có hiệu quả.
7		Các nguyên nhân trước khi		Đảm bảo đầy đủ dinh dưỡng cho bà mẹ và trẻ em, giáo
		sinh, trong khi sinh và sau khi		dục sức khoẻ cho bà mẹ khi mang thai, khám thai định kỳ,
		sinh ở người mẹ mang thai		đề phòng lây nhiễm, chấn thương.
8		ít quan tâm chăm sóc hoặc		Giáo dục, tuyên truyền cộng đồng về luật chăm sóc bảo
		quan tâm chăm sóc trẻ em		vệ trẻ em.
		quá mức
9		Bất đồng nhóm máu giữa		Tư vấn cho các đôi lứa trước khi chuẩn bị lấy nhau,
		mẹ và con, hoặc vợ chồng		truyên truyền cộng đồng về ảnh hưởng khi lấy nhau cùng
		có huyết thống gần nhau		huyết thống.
10		Đói nghèo		Thực hiện chương trình xoá đối giảm nghèo của chính phủ.
11		Thái độ của gia đình, xã		Tuyên truyền giáo dục, nâng cao nhận thức trong cộng
		hội, và cộng đồng đối với		đồng về khuyết tật và phòng ngừa khuyết tật.
		khuyết tật và phòng ngừa
		khuyết tật

 ở một số nơi, người dân vẫn còn hiểu không đúng, họ cho rằng khuyết tật là do trời trừng phạt, số phận an bài, hay do ma quỷ.... Đây là những quan niệm hoàn toàn sai lầm, cần phải bài trừ.

1.4. Thực trạng Người khuyết tật và gia đinh tại Việt Nam

 

Phát hiện sớm, can thiệp sớm khuyết tật đóng vai trò quan trọng trong PHCN cũng như phòng ngừa khuyết tật. Đây cũng là mục tiêu của nhiều quóc gia trên thế giới nhằm giảm tác động của giảm chức năng/khuyết tật, khắc phục hậu quả của khuyết tật giúp NKT tái hoà nhập xã hội.

Phát hiện sớm khuyết tật là bằng các biện pháp nâng cao nhận thức, dùng các kỹ thuật y tế, lượng giá PHCN đơn giản để phát hiện ra tình trạng khiếm khuyết, giảm chức năng khi tiếp xúc với một trẻ (hoặc một người) mà từ trước tới nay họ chưa được tiếp cận với các dịch vụ y tế và phục hồi chức năng. Phát hiện sớm là một chỉ số quan trọng nói lên sự phát triển y tế của mọi quốc gia. Phát hiện sớm phụ thuộc vào kiến thức, kỹ năng của cán bộ y tế, các giáo viên tại các trường mầm non và tiểu học, các thành viên gia đình.

Can thiệp sớm là dùng các biện pháp PHCN (y tế, giáo dục, xã hội, kinh tế và các kỹ thuật PHCN) tiến hành ngay từ khi phát hiện ra một trẻ em hoặc người lớn có khiếm khuyết, giảm chức năng. Chương trình can thiệp sớm phụ thuộc vào sự phát triển của ngành y tế và các ban ngành khác liên quan tới khuyết tật. Can thiệp sớm còn giúp phòng ngừa khuyết tật cũng như tăng cường mức độ tham gia các hoạt động của NKT. Kết quả là nâng cao chất lượng cuộc sống và táI hoà nhập xã hội của NKT.

Phát hiện sớm phải được thực hiện song song với can thiệp sớm. Phát hiện và can thiệp sớm người bị giảm chức năng đòi hỏi sự phối hợp đa ngành trong chương trình PHCNDVCĐ. Bao gồm các ngành y tế, giáo dục, lao động thương binh xã hội để trẻ em hoặc người lớn có thể được phát hiện và can thiệm sớm tình trạng giảm chức năng ngay tại gia đình, cộng đồng, trạm y tế, trường học.

Việt Nam là nước trải qua hai cuộc chiến tranh kéo dài hơn 30 năm, nền kinh tế chưa phát triển, điều kiện chăm sóc sức khoẻ hạn chế, tồn tại nhiều quan niệm sai lầm về khuyết tật ở cộng đồng, đó là những nguyên nhân quan trọng khiến cho tỷ lệ khuyết tật ở Việt Nam khá cao. Theo các thống kê chưa đầy đủ, hiện tại có khoảng (5,1 triệu NKT trong cả nước, chiếm tỷ lệ khoảng gần 7% dân số). Các dạng khuyết tật chủ yếu thường gặp theo tỷ lệ từ cao xuống thấp là: khó khăn về vận động, khó khăn về giao tiếp (nghe nói), khó khăn về nhìn, khó khăn về nhận thức, khuyết tật về tâm thần-hành vi...

Do hạn chế về kiến thức y học thông thường tại cộng đồng và chưa có một hệ thống phát hiện khuyết tật đầy đủ nên những NKT thường được phát hiện khi đã muộn. Đây cũng là một trong những nguyên nhân góp phần làm

cho khả năng phục hồi của NKT bị hạn chế. Nhận thức về khuyết tật của cộng đồng, nhìn chung vẫn còn chưa đúng, vì thế mà năng lực, trình độ của NKT còn chưa được đánh giá đúng, hậu quả là NKT vẫn còn bị hạn chế trong việc tham gia các công việc gia đình cũng như các hoạt động xã hội như thể thao, văn hoá, lễ hội, đi học... hay tham gia các tổ chức đoàn thể, chính quyền. NKT, mặc dù là một bộ phận không thể tách rời khỏi cộng đồng nhưng họ vẫn là những người yếm thế trong xã hội

Người khuyết tật trong gia đình

Tình trạng khuyết tật thường được phát hiện muộn.

Mặc dù nhiều NKT trước đây tham gia mọi công việc của gia đình, đưa lại lợi ích kinh tế cho gia đình, do tình trạng khuyết tật nên hiện nay họ trở thành gánh nặng cho gia đình. Các thành viên trong gia đình không đặt niềm tin, hy vọng, mong đợi ở NKT cũng như không tôn trọng họ như trước.

Trong khi có một số gia đình quá quan tâm chăm sóc NKT, làm thay hết mọi công việc, chế độ dinh dưỡng quá thừa thãi nên làm cho tình trạng khuyết tật càng nặng thêm thì lại có một số gia đình do nghèo khó hoặc do thái độ đối xử đã lãng quên chăm sóc NKT. Cả hai tình trạng trên đều đưa tới hậu quả là NKT khó có thể sống độc lập và hoà nhập cộng đồng.

Người khuyết tật trong xã hội

Sự tiếp cận của NKT đến các dịch vụ trong cộng đồng bị hạn chế hoặc bị quên lãng. Các dịch vụ bao gồm: y tế, giáo dục, văn hoá, vui chơi giải trí, thương mại, giao thông...ví dụ như: đường đi cho xe lăn, các thông tin bằng chữ nổi...

Mọi người trong gia đình, trong cộng đồng còn phân biệt đối xử, chưa xem NKT là thành viên bình đẳng của gia đình, xã hội. NKT thường không được tham gia, đại diện trong các hoạt động của cộng đồng

Cộng đồng còn thờ ơ, lạnh nhạt, chưa sẵn sàng giúp đỡ NKT, chưa tạo ra được môi trường thuận lợi, hỗ trợ NKT phát huy được hết khả năng của mình. 

Công ăn việc làm cho NKT

Nhiều NKT có khả năng làm việc để kiếm sống. Họ có thể trở lại nghề cũ hoặc làm một việc khác phù hợp hơn với hoàn cảnh khuyết tật của mình.

Tuy nhiên, các hoạt động hướng nghiệp và dạy nghề cho NKT hiện nay còn gặp nhiều khó khăn. Ở Việt Nam, không những gia đình NKT mà ngay cả bản thân NKT cũng không mong chờ việc làm. Trường dạy nghề thường

không tiếp nhận NKT, một phần bởi không có những trang thiết bị giảng dạy phù hợp để đào tạo nghề cho họ. Có 1 số trường thuộc Bộ Lao động Thương binh Xã hội được thành lập với mục đích đặc biệt là đào tạo nghề cho NKT nhưng cũng không đủ cơ sở vật chất và giáo viên để giảng dạy, đào tạo.

Đa số NKT khó tìm kiếm được việc làm do các cơ quan, xí nghiệp không muốn nhận họ, xem họ không có khả năng làm việc. 

Một số người trong số NKT tìm được việc làm nhưng chiếm giữ vị trí thấp và nhận được phần lương ít ỏi.

Giáo dục

Nhiều TKT có khả năng học hành. Theo thống kê của Tổ chức Giáo dục Liên Hợp Quốc thì 85% TKT có thể học hoà nhập trong các trường bình thường, 10% cần có lớp đặc biệt trong trường bình thường, chỉ có 5% trẻ bị khuyết tật đặc biệt đến học tại các trường đặc biệt. TKT vẫn thông minh, học xuất sắc và đạt các loại bằng cấp thứ hạng cao 

Tuy nhiên có nhiều trẻ không được gia đình chấp thuận đến trường học, nhiều bố mẹ cho rằng do tình trạng khuyết tật, trẻ không có khả năng học tập. Cũng có nhiều gia đình quá nghèo không thể cho trẻ đi học được.

Cũng có một số thầy cô giáo và gia đình của trẻ bình thường không muốn nhận TKT vào học. Họ lo sợ sẽ ảnh hưởng đến kết quả học tập của trẻ bình thường và thành tích chung của toàn lớp.

Trong số các TKT đến trường học, chỉ có một số trẻ học đến bậc đại học nhờ khả năng vượt khó, sự trợ giúp của gia đình và bạn bè.

Chăm sóc y tế

Hầu hết các nhu cầu chăm sóc y tế cơ bản cho NKT cũng giống như người khác. Chỉ có một số dịch vụ đặc biệt như phẫu thuật chỉnh hình, dụng cụ trợ giúp, những dịch vụ mà hiện nay vẫn là một vấn đề khó khăn với người khuyết tật ở vùng nông thôn.

NKT cần có bảo hiểm y tế và bảo hiểm xã hội như những người khác. Hiện nay chỉ một số ít NKT được gia đình hay các tổ chức từ thiện giúp mua thẻ bảo hiểm y tế, còn đa số họ chưa được cấp bảo hiểm y tế.

Tại các cơ sở khám chữa bệnh, nhân viên y tế đều có thái độ tốt, ân cần tiếp đón NKT, hết lòng giúp đỡ NKT. Tuy nhiên một số ít còn thờ ơ, chưa muốn giúp đỡ NKT.

Quan hệ bạn bè, tình yêu và lập gia đình của người khuyết tật

Tất cả mọi người kể cả người chưa khuyết tật đều có các nhu cầu ăn uống, an toàn và tình yêu. Một trẻ được yêu thương, được học hỏi, được tôn trọng khi lớn lên trẻ cũng có tình yêu, hiểu biết và tôn trọng mọi người. Điều quan trọng tại cộng đồng là hiểu tâm lý của NKT. Một số NKT có tình yêu say đắm và muốn lập gia đình. Tuy nhiên, trong thực tế, không phải tất cả mọi người trong cộng đồng đều hiểu và ủng hộ họ. Cán bộ PHCN và gia đình đóng vai trò quan trọng để hướng NKT tự quyết định hạnh phúc của mình và xây dựng một cuộc sống gia đình có ý nghĩa.

Các khó khăn gia đình phải đối mặt

Bị tách biệt khỏi cộng đồng: một số người cho rằng khi trẻ sinh ra bị khuyết tật là do gia đình đó bị trừng phạt.

Thông tin sai lệch: một số người hiểu sai cho rằng khuyết tật là do lây truyền vì vậy có nhiều người xa lánh NKT.

Từ chối thừa nhận khả năng của NKT do mọi người chưa nhìn thấy NKT có khả năng làm gì. Họ chỉ nhìn thấy các hạn chế của NKT.

Đói nghèo cũng là một vấn đề làm cho NKT càng khó khăn hơn trong các hoạt động hội nhập của mình.

Quá quan tâm chăm sóc từ phía gia đình cũng làm cho tình trạng khuyết tật nặng hơn.

Thiếu sự trợ giúp từ các thành viên của các gia đình khác và cộng đồng. 

Rối loạn tâm lý của NKT.

Các tổ chức của người khuyết tật 

Đây là các tổ chức của NKT có thể thành lập thành Hội lớn hoặc từng nhóm nhỏ, hoặc tổ chức dưới dạng câu lạc bộ của NKT. Mục đích của các tổ chức khuyết tật này là tạo cơ hội cho NKT gặp gỡ nhau, chia sẻ mọi kinh nghiệm trong PHCN và trong cộng đồng. 

Các tổ chức của NKT tại Việt Nam cũng được khuyến khích thành lập. Nhà nước đã ban hành một nghị định về qui chế thành lập và hoạt động của các tổ chức, trong đó có tổ chức của NKT (nghị định 88 CP). Các hình thức tổ chức của NKT có thể là nhóm, câu lạc bộ, nhóm tự lực, các Hội NKT các cấp.... Tuy nhiên do năng lực của bản thân NKT vẫn còn hạn chế nên qui mô, hình thức tổ chức của NKT hiện nay chủ yếu vần là nhóm tự lực. Có một số Tỉnh thành phố cũng đã thành lập được Hội NKT cấp Tỉnh như Hội NKT tỉnh Đồng Nai, Hà Nội, Thái Bình...

Các dịch vụ cho NKT

Dịch vụ về chăm sóc sức khoẻ và PHCN, như: trạm y tế, bệnh viện các tuyến, trung tâm PHCN, Bệnh viện điều dưỡng PHCN, các xưởng chỉnh hình, chân tay giả...Học hành cho NKT: Trường học, các cơ sở đào tạo cho TKT như các trường dạy giáo dục đặc biệt, các trung tâm giáo dục TKT, các trường dạy hoà nhập...

Các dịch vụ tạo công ăn việc làm: trung tâm dạy nghề, trung tâm giới thiệu việc làm, các cơ quan, xí nghiệp tuyển dụng NKT vào làm việc.

Các dịch vụ văn hoá: NKT có thể tham gia các sự kiện văn hoá tại cộng đồng như lễ hội, các hoạt động vui chơi giải trí, âm nhạc, thể thao, nghệ thuật.