Phối hợp mối quan tâm chung là nền tảng của giao tiếp trong mô hình Denver (ESDM)
Nghiên cứu cho thấy, ngay từ 3–6 tháng tuổi, trẻ sơ sinh phát triển những khoảnh khắc ngắn ngủi phối hợp sự chú ý với người chăm sóc thông qua ánh mắt, nét mặt, giọng nói và cử động cơ thể. Đây chưa phải là giao tiếp có chủ đích, nhưng đã truyền tải thông điệp cảm xúc và đặt nền móng cho sự tương tác xã hội sau này. Trẻ cũng học cách tiếp nhận cảm xúc từ đối tác. Những khoảnh khắc qua lại này chính là “điểm khởi đầu” để trẻ tham gia vào văn hóa xã hội, nền tảng của giao tiếp và học tập (Vygotsky, 1978).
Ở trẻ tự kỷ, khả năng phối hợp quan tâm này thường kém phát triển (Maestro et al., 2002), khiến trẻ khó hòa nhập vào dòng chảy tự nhiên của giao tiếp và văn hóa xã hội. Đây cũng là lý do mối quan tâm chung được nhấn mạnh trong chương trình ESDM.
Mối quan tâm chung là gì?
Mối quan tâm chung xảy ra khi trẻ và người đối tác cùng tập trung vào một vật hoặc sự kiện, và chia sẻ sự quan tâm đó với nhau. Khác với sự chú ý đơn thuần, trẻ chủ động bày tỏ mong muốn chia sẻ bằng cách thu hút sự chú ý của người lớn và truyền đi thông điệp – như chỉ trỏ, đưa đồ chơi, hay nhìn qua lại giữa người và vật.
Bruner (1995) nhấn mạnh rằng mối quan tâm chung không chỉ là cùng chú ý, mà còn là cùng tham gia vào văn hóa chung. Đây là con đường chính để trẻ học ngôn ngữ: khi trẻ chỉ vào vật, người lớn gọi tên, trẻ ghép từ mới với ý nghĩa đã có trong đầu. Ngược lại, khi người lớn chỉ cho trẻ một sự kiện, họ cung cấp ngôn ngữ để trẻ gắn kết với trải nghiệm.
Vì sao quan trọng với trẻ tự kỷ?
Trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn trong mối quan tâm chung, dẫn đến hạn chế trong giao tiếp, ngôn ngữ và khả năng kết nối xã hội (Mundy & Neal, 2001). Không có mối quan tâm chung, trẻ không chỉ khó giao tiếp mà còn bỏ lỡ cơ hội tiếp nhận “văn hóa thông thường” – những kinh nghiệm xã hội cơ bản mà trẻ khác học được một cách tự nhiên.
Cách ESDM phát triển mối quan tâm chung
ESDM dạy trẻ mối quan tâm chung theo hai giai đoạn:
- Giai đoạn đầu: Trẻ được khuyến khích dùng những cử chỉ tự nhiên để phục vụ 3 mục đích giao tiếp cơ bản:
- Điều chỉnh hành vi: yêu cầu, từ chối.
- Tương tác xã hội: khởi xướng, duy trì trò chơi đôi.
- Quan tâm chung: chia sẻ sự chú ý với người khác về đồ vật hoặc sự kiện.
- Giai đoạn hai: Trẻ học các cử chỉ phổ biến, được cộng đồng văn hóa dễ dàng hiểu, như:
- Lắc/ gật đầu để nói “không/ có”.
- Chỉ tay để thu hút sự chú ý.
- Nhún vai khi không biết.
- Và nhiều hành động quen thuộc khác.
Gợi ý
- Ngồi ngang tầm mắt trẻ, chờ đợi và phản hồi khi trẻ nhìn hoặc ra hiệu.
- Dùng đồ vật trẻ thích để tạo cơ hội chia sẻ chú ý.
- Luôn gắn lời nói với hành động và cảm xúc.
- Biểu cảm rõ ràng, vui vẻ để khuyến khích trẻ tham gia.
Tóm lại, phối hợp mối quan tâm chung chính là “chiếc cầu đầu tiên” đưa trẻ bước vào giao tiếp, ngôn ngữ và văn hóa xã hội. Với trẻ tự kỷ, việc rèn luyện kỹ năng này trong ESDM là bước khởi đầu quan trọng để trẻ phát triển toàn diện.
